× Anasayfa Çalışma Alanları Makaleler İletişim




0553 223 83 90 info@avahmetakyuz.com

Milletvekili Yasama Dokunulmazlığı

Milletvekili Yasama Dokunulmazlığı


Yasama dokunulmazlığı, milletvekilinin, temsil görevini gereği gibi yerine getirmesini sağlamayı amaçlar ve bu amaç doğrultusunda, milletvekili hakkında çeşitli muhakeme işlemlerinin yapılmasını ve verilen bir ceza mahkumiyetinin infazını engeller. Yasama dokunulmazlığı, Anayasa’nın 83. maddesinin 2. ve 3. fıkralarında düzenlenmiştir. 83/2. maddede yer alan yasama dokunulmazlığı bir “muhakeme engeli”, 83/3. maddede yer alan yasama dokunulmazlığı ise bir “infaz engeli”dir. Dolayısıyla, muhakeme şartı ve infaz şartı yerine gelmediği, yani milletvekilliği sona ermediği veya dokunulmazlığı kaldırılmadığı sürece, milletvekili açısından muhakeme engeli ve infaz engeli söz konusudur.

 

Muhakeme engeli olan yasama dokunulmazlığı (Anayasa md. 83/2), ceza muhakemesinin bazı işlemlerini, dokunulmazlığın kaldırılması şartına bağlar. Buna göre, yasama dokunulmazlığından yararlandığı sürece, milletvekili tutulamaz, sorgulanamaz, tutuklanamaz ve yargılanamaz. Ancak bu durumun 3 istisnası vardır: 1) Ağır cezayı gerektiren suçüstü halinin bulunması 2) Seçimden önce soruşturmasına başlamış olmak koşuluyla, Ay m. 14’deki durumların söz konusu olması 3) Meclis tarafından dokunulmazlığın kaldırılması.

 

Ceza mahkumiyetinin infazı, ister milletvekilliğinden önce başlamış ister henüz başlamamış olsun, milletvekilliğinin sona ermesine bırakılır (Anayasa md. 83/3). “İnfaz engeli” olan bu dokunulmazlık, meclis kararıyla kaldırılamaz; sadece milletvekilinin yeniden seçilememesi veya yasama dönemi bitmeden, kişinin milletvekilliğinin sona ermesi durumunda (Anayasa md. 84) ortadan kalkar. Bu çerçevede, milletvekilinin mahkum olduğu suç, milletvekili seçilmeye engel bir suç ise, kesin hükmün Anayasa md. 84/2 gereğince Meclis Genel Kurulu’na bildirilmesiyle birlikte, milletvekilliği ve infaz engeli olan dokunulmazlık sona erecektir.

 

Sonuç olarak, milletvekili seçilmeye engel teşkil etmeyen bir suçtan dolayı cezası infaz edilmekte iken kişinin milletvekili seçilmesi durumunda, infaz ertelenecektir. Aynı şekilde, milletvekili seçildikten sonra muhakeme engeli olan dokunulmazlığın kaldırılması veya somut olayda bulunmaması sonucunda yargılanan milletvekili hakkında verilen bir ceza mahkumiyetinin infazı da, milletvekilliğinin sona ermesine bırakılacaktır. Üyelik süresince zamanaşımı işlemez. Eğer milletvekili, milletvekilli seçilmeye engel bir suçtan dolayı mahkum olmuşsa, infaz, kesin hükmün Meclis Genel Kurulu’na bildirilmesi ve böylece milletvekilliğinin düşmesine kadar başlayamayacaktır.

 

Milletvekili Dokunulmazlığı’nın Başlaması

 

Dokunulmazlığın başlaması konusunda esas alınan zaman dilimi, İl Seçim Kurulu’ndan, milletvekili adayının seçildiğine dair mazbatasını aldığı andır. Seçim tamamlanıp, adayın milletvekili seçildiğinin İl Seçim Kurulu’nca bir tutanakla saptanmasıyla birlikte, milletvekilliği sıfatı kazanılır ve yeni seçim sonuçları ilan edilinceye kadar devam eder. Ay m. 81 uyarınca milletvekillerinin göreve başlarken ant içmeleri ise milletvekilliği sıfatının kazanılması için değil, milletvekilinin göreve başlaması için aranan bir koşuldur. Ant içmeyen bir milletvekili, göreve başlayamaz ve hiçbir yasama faaliyetine katılamaz. Mazereti olmadığı halde bu yükümlülüğü yerine getirmeyen ve göreve başlamayan kişinin ise Ay. m.84 uyarınca devamsızlık nedeniyle milletvekilliği düşürülebilir.

 

Dokunulmazlık, Meclis kararıyla kaldırılmadığı veya belli nedenlerle kendiliğinden kalkmadığı sürece, milletvekilinin disiplin cezasıyla Meclis'ten geçici olarak uzaklaştırılması halinde, tatillerde ve izinli olunan dönemlerde de vardır.

 

Dokunulmazlığın Kapsamı

 

Suç Yönünden

Dokunulmazlığın kapsamına seçimden önce veya sonra işlendiği ileri sürülen suçlar girer. Anayasada “suç”tan söz edilmektedir. Bu nedenle suçun niteliği hükmedilen veya öngörülen cezanın ağırlığı önemli değildir.

 

Konu Yönünden

  • Muhakeme İşlemlerini Engellemesi

Dokunulmazlık, ceza muhakemesi işlemlerinden bazılarının yapılmasını engeller. Bu işlemler; gözaltına alma, sorguya çekme, tutuklama ve yargılamadır. Tüm bu işlemlerin yapılması, üyelik sıfatının sonra ermesinden sonra mümkün olur. Bu açıdan, milletvekili dokunulmazlığının bulunması, bir “muhakeme şartı” olmaktadır.

 

Milletvekili hakkında, gözaltına alma, sorguya çekme, tutuklama ve yargılama dışındaki işlemler yapılabilir. Buna göre, milletvekili hakkında hazırlık soruşturması yürütülmesi, milletvekilinin evinde arama yapılması ve tanık olarak dinlenmesi mümkündür. Ancak, tanıklık yapma davetine uymayan milletvekili, disiplin hapsine konulamaz.

 

Milletvekili hakkında, Anayasa’da gösterilen istisnalar dışındaki soruşturma işlemleri yapılabilir ve dava açılabilir. Hatta, belirli sürenin sonunda açılamayacak davalar (Basın K. m.26) mutlaka açılmalıdır.

 

  • İnfazı Engellemesi

Dokunulmazlık milletvekili hakkında seçimden önce veya sonra verilmiş bir ceza hükmünün yerine getirilmesini engeller. İnfaz, üyelik sıfatının sona ermesine bırakılır. Üyelik süresince zamanaşımı işlemez. Anayasa’da, infazı gereken cezanın hapis veya para cezası olması arasında bir ayrım yapılmamıştır. Ancak para cezalarının infazı, temsil görevini engellemeyeceğine göre, dokunulmazlığın amacına aykırılık oluşturmayacaktır.

 

Süre Yönünden

Dokunulmazlığın devam edeceği süre konusunda iki sistem bulunmaktadır. Milletvekili süresinin esas alınması ve toplantı süresinin esas alınması.

 

Türk hukukunda, dokunulmazlıktan yararlanma konusunda milletvekilliği süresi esas alınmıştır. Dokunulmazlık, tüm üyelik süresince devam eder. Üyelik süresince zamanaşımı işlemez. Dokunulmazlığı kaldıran veya başka nedenle sıfatı sona erdiği için yargılanmakta olan milletvekili tekrar seçilirse, hakkında soruşturma ve kovuşturma yapılması meclisin yeniden dokunulmazlığını kaldırmasına bağlı olur.

 

Dokunulmazlığın İstisnaları

 

Anayasa’nın 83/2. maddesi uyarınca, “ağır cezayı gerektiren suçüstü hali”nde, muhakeme engeli olan dokunulmazlık söz konusu değildir. Ayrıca “seçimden önce soruşturmasına başlanılmış olmak kaydıyla Anayasa’nın 14 üncü maddesindeki durumlar bu hükmün dışındadır.” Her iki halde de, yetkili makam, durumu derhal ve doğrudan doğruya TBMM’ne bildirmek zorundadır.

 

İstisna hükmünün uygulanması durumunda milletvekili, sadece ağır cezalık suçüstü hali nedeniyle veya seçimden önce soruşturmasına başlanmış olan, Anayasa’nın 14. maddesindeki suçlardan biri nedeniyle yakalanabilir, sorguya çekilebilir, tutuklanabilir veya yargılanabilir. Bağlantılı olsa bile, başka soruşturma ve kovuşturmalar açısından muhakeme engeli devam eder. Yargılama süreci içerisinde isnat konusu fiilin vasıflandırmasında değişiklik olur ve suç, dokunulmazlığın istisnası olma özelliğini kaybeder ise, CMK md. 223 uyarınca durma kararı verilmelidir.

 

Suçüstü Hali

Milletvekili hakkında ağır cezayı gerektiren suçüstü durumunda dokunulmazlık söz konusu olmaz. Ağır cezayı gerektiren suçüstü halinde dokunulmazlığın bulunmamasının nedeni, isnadın ciddiliği konusunda kuvvetli bir karinenin bulunmasıdır. Bu nedenle, söz konusu istisna, yasama dokunulmazlığının amacına aykırı değildir. Yani bu durumda milletvekilinin; yakalanması, tutuklanması ve yargılanması mümkündür.

 

Suçüstü halleri şunlardır: 1) İşlenmekte olan suç 2) Henüz işlenmiş olan fiil ile fiilin işlenmesinden hemen sonra kolluk, suçtan zarar gören veya başkaları tarafından takip edilerek yakalanan kimsenin işlediği suç 3) Fiilin pek az önce işlendiğini gösteren eşya veya delille yakalanan kimsenin işlediği suç. (CMK m.2/1-j)

 

Anayasa’nın 14. Maddesi

Anayasada dokunulmazlık konusunda suçun niteliği açısından şöyle bir istisna yapılmıştır: Seçimlerden önce soruşturmasına başlanmış olmak koşuluyla, Anayasa’nın 14. maddesinde yer alan durumlar kapsamında bir suç işlemiş olmakla suçlanan milletvekili hakkında, muhakeme işlemleri yapılabilir. Bunun için milletvekili dokunulmazlığının kaldırılması gerek yoktur. Ancak, bu istisnanın uygulanması, suçun seçimden önce işlenmiş ve soruşturmanın da yine seçimden önce başlamış olması koşullarına bağlıdır. Buna karşılık, milletvekilinin, seçildikten sonra bu maddeye giren hallerden dolayı suçlanması ise milletvekilliği sıfatının sona ermesini veya dokunulmazlığın kaldırılmasını beklemeksizin yargılama yapılması sonucunu doğurmaz.

 

Anayasa’nın 14. maddesi uyarınca “Anayasada yer alan hak ve hürriyetlerden hiçbiri, devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünü bozmayı ve insan haklarına dayanan demokratik ve laik Cumhuriyeti ortadan kaldırmayı amaçlayan faaliyetler biçiminde kullanılamaz.

Anayasa hükümlerinden hiçbiri, devlete veya kişilere, Anayasa’yla tanınan temel hak ve hürriyetlerin yok edilmesini veya Anayasada belirtilenden daha geniş şekilde sınırlandırılmasını amaçlayan bir faaliyette bulunmayı mümkün kılacak şekilde yorumlanamaz.

Bu hükümlere aykırı faaliyette bulunanlar hakkında uygulanacak müeyyideler, kanunla düzenlenir.”

 

Görüldüğü üzere bu maddede doğrudan doğruya belli suç tiplerinden değil; “Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünü bozmayı ve insan haklarına dayanan demokratik ve laik Cumhuriyeti ortadan kaldırmayı” ve “Devlete veya kişilere, Anayasa’yla tanınan temel hak ve hürriyetlerin yok edilmesini veya Anayasada belirtilenden daha geniş şekilde sınırlandırılmasını” amaçlayan faaliyetlerden söz edilmektedir.

 

Fiili ya da suç tipini değil, amacı esas alan bu düzenleme, 83. maddedeki istisnanın kapsamının keyfi bir şekilde genişlemesine sebebiyet verecek pek çok belirsizlik içermektedir. Kaldı ki, isnadın ağırlığı, muhakkak surette isnadın ciddi olduğu anlamına gelmeyeceğinden, milletvekilinin, Anayasa’nın 14. maddesi kapsamında değerlendirilecek suçlardan birini işlediğinin iddia edilmesinde, soruşturmanın seçimden önce başlamış olması şart koşulmuş dahi olsa, isnadın ciddiliğini gösteren bir karineden de söz edilemez. Çünkü kişinin milletvekili seçileceğinin önceden tahmin edilebildiği bir durumda, siyasi amaçlarla hareket eden veya bu amaçlarla hareket edenlerce yanıltılan soruşturma organının, söz konusu şartın yerine getirilmesini sağlaması imkansız değildir.

 

Dokunulmazlığın Kaldırılması ve Sonuçları

 

Dokunulmazlığı TBMM kaldırabilir. Meclis toplantıya katılanların salt çoğunluğuyla (139'dan az olmayan basit salt çoğunlukla) karar verir. Ayrıca Anayasaya göre; siyasi parti grupları, yasama dokunulmazlığı ile ilgili görüşme yapamaz, karar alamaz.

 

Milletvekili bizzat dokunulmazlığından vazgeçemez. Kendisi dokunulmazlığının kaldırılmasını istese bile, bu isteği dokunulmazlığın kaldırılması için yeterli değildir, buna ancak Meclis karar verir. Dokunulmazlığın kaldırılması ve hangi işlenen suçtan kaldırılacağı hususunda meclisin takdir yetkisi vardır.

 

Dokunulmazlığı kaldırılan milletvekilinin, milletvekilliği sıfatı sona ermez, milletvekili olarak yargılanmasının yolu açılır. Dokunulmazlığı kaldırılan milletvekili meclis çalışmalarına katılabilir, hakkında adli işlemler devam ederken tekrar seçimlere katılabilir. Soruşturma ve kovuşturma devam ederken seçim dönemi biter ya da erken seçim kararıyla kişi tekrar milletvekili seçilirse, hakkında soruşturma ve kovuşturmaya devam edilebilmesi ya da isnat edilen başka bir suç için meclisin dokunulmazlığı tekrar kaldırması gerekir. Yani her seçimle otomatik olarak dokunulmazlık yeniden kazanılır.

 

Milletvekilinin dokunulmazlığı kaldırılıp yargılanmasında, dokunulmazlık hangi suç veya suçlardan dolayı kaldırılmışsa ancak o suçtan yargılama yapılır. Öne sürülen başka suçlar olursa, bu suçlar için de dokunulmazlık kaldırılmadan soruşturma ve yargılama yapılabilmesi mümkün değildir. Yargılama neticesinde beraat kararı verilmişse, milletvekili başka bir işleme gerek kalmadan tekrar dokunulmazlığını geri kazanır.

 

Dokunulmazlığın Kaldırılmasına Karşı Kanun Yolu

 

Dokunulmazlığın kaldırılması kararına karşı, kararın Anayasa'ya, kanuna veya içtüzüğe aykırılığı iddiası ile iptali için, hem kendi dokunulmazlığı kaldırılan ilgili milletvekili ya da başka bir milletvekili, Anayasa Mahkemesi'ne kararın alındığı tarihten başlayarak 7 gün içinde başvurabilir. (Ay m.85) Anayasa Mahkemesi iptal istemini gün içerisinde kesin karara bağlar. Eğer karar iptal edilirse dokunulmazlık geri gelir.

 

Yasama Dokunulmazlığının Son Bulması

 

Yeniden seçilemeyen milletvekilinin yasama dokunulmazlığı da sona erer. Bu itibarla, il seçim kurulu başkanının Milletvekili Seçimi Kanunu’nun 35. maddesi uyarınca tutmakla görevli olduğu tutanağı kesinleştirdiği anda, bu tutanağa göre milletvekili seçilmediği ortaya çıkan kişinin milletvekilliği ve yasama dokunulmazlığı da son bulacaktır.

 

Yasama dönemi içerisinde milletvekilliğinin sona ermesi halinde de (Anayasa md. 84), kişinin yasama dokunulmazlığı ortadan kalkacaktır. Her iki durumda da yasama dokunulmazlığı bir kül halinde sona erdiği için, hem muhakeme hem de infaz açısından bir engel kalmamaktadır.

 

Yasama Dokunulmazlığının Yeniden Kazanılması

 

Dokunulmazlığın kaldırılması kararı, Meclis tarafından geri alınamaz. Ancak milletvekili yeniden seçilirse, yeniden dokunulmazlık kazanır (Anayasa md. 83/4).

 

Dokunulmazlığın kaldırılmasına dair meclis kararının Anayasa Mahkemesince iptal edilmesi halinde de, bu karar verildiği anda, milletvekili, yasama dokunulmazlığına tekrar kavuşur. Ancak iptal kararı, şekli bir hukuka aykırılık nedeniyle verilmişse, Meclis, mevcut talebi yeni baştan, ama bu defa Anayasa Mahkemesince iptal sebebi olarak gösterilen hukuka aykırılığa sebebiyet vermeksizin ele alarak yeni bir karar verebilir. Bu karar, dokunulmazlığın kaldırılması kararı ise, yeniden Anayasa Mahkemesi’ne götürülebilir. Buna karşın iptalin gerekçesi, suç isnadının ciddi olmadığı ise, Meclis, dokunulmazlığın kaldırılmasına dair mevcut talebi yeniden ele alamaz. Ancak talep, isnadın ciddi olduğunu gösterecek şekilde yeni delillerle desteklenerek yinelenirse, Meclis, yeni bir inceleme yapabilecektir.

 

Dokunulmazlığı kaldırılan milletvekili hakkında hazırlık soruşturmasında takipsizlik kararı, son soruşturmada ise beraat veya düşme kararı verilirse, takipsizlik kararı verilir verilmez, beraat ve düşme kararları ise kesinleşir kesinleşmez milletvekili yeniden yasama dokunulmazlığına sahip olur; bunun için Meclis’in bir karar vermesine gerek yoktur.

 

Takipsizlik kararının savcılıkça kaldırılarak hazırlık soruşturmasına tekrar başlanması halinde ise, milletvekilinin daha önceki hazırlık soruşturmasında dokunulmazlığı kaldırılmış olsa bile, tutuklanması, sorguya çekilmesi, tutulması veya yargılanması için yasama dokunulmazlığının kaldırılmasına ilişkin yeni bir meclis kararı gerekecektir. Aynı şekilde, beraat veya düşme kararı kesinleştikten sonra olağanüstü kanun yollarından biriyle kesin hükmün ortadan kaldırılması durumunda, milletvekili hakkında yukarıda sayılan muhakeme işlemlerinin yapılabilmesi, dokunulmazlığının yeni bir meclis kararıyla kaldırılmasına bağlıdır.

 

Avukat Ahmet AKYÜZ / İZMİR